1/100

Gaiste Éisc
Méisiliteach

c.5000RC

• I ndáiríre, is é atá i gceist le ‘Méisiliteach’ ná an ‘Mheán-Chlochaois’, agus is é atá i gceist le ‘Neoiliteach’ ná an ‘Nua-Chlochaois’.
• Le linn na tréimhse Méisilití, ní raibh de dhaonra in Éirinn ach thart ar 5,000 duine – cosúil le baile beag inniu.
• Tá daonra oileán iomlán na hÉireann breis is 1,000 uair níos mó anois, is é sin, 6.3 milliún.

2/100

Ceann Tua
Deasghnách

c. 3600RC

• Níor úsáideadh an ceann tua riamh le rud ar bith a ghearradh. Ba réad neamhchoitianta i gcónaí é, agus cruthaíodh é ní hamháin chun gradam an té ar leis é a threisiú, ach freisin mar rud beannaithe ann féin.
• Is ó Monte Beigua, go hard in Alpa na hIodáile gar do Genoa, a tháinig sé.
• Ba shiombail é an tua d’fhorlámhas an duine ar an nádúr. Leis na tuanna nua seo bhíothas in ann na coillte dlútha seo a bhaint.

3/100

Babhla
Neoiliteach

c. 3500RC

• Aimsíodh an babhla neoiliteach in 1992 san Eanach i gCo. Luimnigh Thoir.
• Nuair a aimsíodh an babhla, bhí sé in éineacht le hiarsmaí trí phota eile, i bpluais bheag ina raibh trí chnámharlach iomlána duine, dhá ghrúpa eile de thaisí daonna, cnámha éagsúla ainmhí, agus lann bhreochloiche le ceann saighde.
• Léiríonn an babhla agus na potaí dúinn gurbh fheirmeoirí iad na daoine; is léir dúinn ó na réada eile gur sealgairí agus laochra a bhí iontu freisin.

4/100

Ceann Máis
Breochloiche

c. 3300-2800RC

• Bíonn breochloch le fáil ina cnapanna i gcisil chailce.
• Tá breochloch ar cheann de na hábhair is crua dá bhfuil ann.
• Aimsíodh an ceann máis deasghnách seo i seomra an tuama thoir, thíos faoin olltuama pasáiste i gCnóbha i nGleann na Bóinne, Co. na Mí.

5/100

Mála
Neoiliteach

3800-2500RC

• Is mála láimhe 5,000 bliain d’aois é seo a aimsíodh i bportach in Twyford, Co. na hIarmhí.
• Thángthas ar mhálaí cosúil leis ar fud an domhain: is sa Mheánoirthear timpeall 4800 RCh a tháinig an teicníc seo ar an bhfód agus tá sí fós in úsáid i gcultúir dhúchasacha.
• An tráth sin, níor ghnách do dhaoine maireachtáil níos faide ná na tríochaidí.

6/100

Fáinní Cluaise i
bhfoirm Ciseáin

c.2300RC

• Bhí na fáinní cluaise i bhfoirm ciseáin faoi thalamh in Amesbury, gar don séadchomhartha Sasanach úd, Stonehenge, thart ar 2400-2200 RCh.
• Tá roinnt seandálaithe den tuairim go gcaití iad timpeall imeall na cluaise.
• Measann cuid eile díobh go gcaití iad i dtrilseáin ghruaige.

7/100

Péire Dioscaí
Óir

2200-2000RC

• Is as Tigh Damhnata i gCo. Mhuineacháin na dioscaí óir seo.
• An cumas a bhí ag oibrithe miotail na Cré-Umhaoise Luaithe, carraig gharbh a chlaochlú ina réada chomh geal dallraitheach sin, caithfidh gur chuir sé faoi dhraíocht iad ar bhealach éigin.
• Creidtear go forleathan go mbaineann na dioscaí le cultas gréine agus gur léiriú iad na cruthanna crosdealbhacha sa dearadh ar ghathanna slánaithe na gréine.

8/100

Taisce Óir
Chagála Beag

2300-2000RC

• Is beag meáchan atá i dTaisce Óir Chagála Beag -78g san iomlán, thart ar 2½ unsa.
• Léiríonn na dioscaí an ghrian agus léiríonn an luanla an ghealach.
• Is ó Éirinn breis is 80 den 100 luanla óir ar a laghad a aimsíodh in iarthar na hEorpa.

9/100

Potaí Adhlactha
Cré-Umhaoise

1900-1300RC

• Am éigin sa Chré-Umhaois Luath, thosaigh na hÉireannaigh ag adhlacadh a marbh in uaigheanna aonair. Ní hamháin go ndéantaí na mairbh a adhlacadh ina n-aonar, ach is amhlaidh go raibh dearcadh tagtha i dtreis freisin go mairfeadh siad beo i bhfoirm éigin eile.
• Tá na potaí seo ar an iliomad ‘soithí bia’ atá tagtha slán chugainn ón tréimhse sin, cuid acu i gcruth vása agus cuid eile acu i gcruth babhla.
• Samhlaítear dúinne gurb iad na hadhlacthaí is tochtmhaire díobh seo ná na cinn ina bhfuil an duine marbh ina luí ar a thaobh agus a ghlúine cúbtha chuige aige. Tugann seo le fios dúinn go raibh lucht na Cré-Umhaoise ag breathnú go géar ar an gcorp daonna: bhí a fhios acu cén cruth a bhí ag an bpáiste sa bhroinn.

10/100

Toirc na
Teamhrach

c.1200RC

• Is é ‘aurum’ an focal Laidine ar ór, agus ciallaíonn sé ‘lonrú éirí na gréine’.
• Is féidir ór a leá agus a úsáid arís is arís eile. Mórchuid den ór a fionnadh riamh (thart ar 80% de), tá sé fós á úsáid inniu.
• Creideann eolaithe gurb ón spás amuigh a tháinig tromlach an óir ar domhan! Dar leo, bhuail dreigí de thuairt faoin talamh na milliúin de bhlianta ó shin, agus lear óir in éineacht leo.

11/100

Taisce an
Mhúcháin Thuaidh

c.800RC

• I mí an Mhárta 1854, i gcóngar Chora Chaitlín, thángthas ar an taisce is mó réad óir Cré-Umhaoise dá bhfionnadh riamh in Iarthar ná i dTuaisceart na hEorpa.
• Bhí neart codanna den taisce leáite, ach de réir na fianaise, is amhlaidh a bhí 138 bráisléad ann, chomh maith le sé mhuince, dhá thorc b’fhéidir, agus ceithre phíosa eile: 150 réad, iad uile déanta as ór.
• Bhí dún cnoic mór feiceálach sa Mhúchán, ina raibh trí rampar cloiche ollmhóra, iad comhlárnach a bheag nó a mhór, ina gcrios thart timpeall ar 12 heicteár nó mar sin, agus radharc fairsing anuas ar Inbhear na Sionainne ó na rampair.

12/100

Scornán Óir
Ghleann Insín

c.800-700RC

• Na marcanna atá á rianú tríd na hiomairí ar thaobh deas na muince óir dallraithí seo, tugann siad le fios gur lúbadh í ina dá chuid nach mór, agus gur caitheadh isteach í ansin i scoilteán carraige i mBoirinn i gCo. an Chláir.
• Is éacht teicniúil agus ealaíonta é scornán Ghleann Insín, a cruthaíodh le linn bhuaicphointe oibríochtaí óir Eoraip na tréimhse sin. Cuireadh réimse teicnící i bhfeidhm chun é a dhéanamh: repoussé (nó cabhraíocht), cnagmhaisiú, ardú, stampáil, casadh agus fuáil.
• Tá fianaise ann gur léiriú sóúil mín iad a leithéid seo de scornáin ar fhaisean comhaimseartha na hEorpa sa tréimhse sin.

13/100

Coire Cré-Umha
Chaisleán na Deirge

700-600RC

• Tá an coire, a aimsíodh i bportach i gCaisleán na Deirge, Co. Thír Eoghain, múnlaithe as bandaí miotail leatháin, agus iad fáiscthe ag sraitheanna de sheamanna cónúla; ní hamháin go raibh tábhacht shóisialta leis ach bhí tábhacht dheasghnách leis freisin.
• Tá seans ann gur baineadh leas as mar chuid lárnach de shearmanais éilíte, inar bhain an rí feidhm as a chumhacht ar bhunús an chumais a bhí aige, bia is deoch a roinnt.
• Is soiléir, áfach, gur bhain an cleachtas úsáid a bhaint as fearas cré-umha le haghaidh féastaí le faisean éilíte Cré-Umhaoise a bhí forleathan i lár agus in iarthar na hEorpa.

14/100

Ceann Sleá
Iarainn

800-675RC

• Rinneadh dátú carbóin ar iarsmaí a chrainn adhmaid le deireanas, a thug le fios go bhféadfadh sé a bheith 1,000 bliain níos sine.
• De réir dealraimh, is iad muintir Hallstatt a bhí freagrach as oibríochtaí iarainn a scaipeadh i dtreo an iarthair.
• Ar bhunús na dtástálacha radacarbóin, is féidir an crann fuinseoige a dhátú idir 811 agus 673 RCh.

15/100

Bád Bhrú
Íochtair

c.100RC

• Is amhlaidh atá Bád Bhrú Íochtair ina mhúnla cruinn de shoitheach aigéin, déanta as adhmad b’fhéidir, ach a d’fhéadfadh a bheith déanta as craiceann ainmhí. Nuair a tógadh é, bhí naoi mbinse ar an mbád do na hiomróirí agus ocht rámh déag a raibh roillicí orthu, rámh fada ag an deireadh le haghaidh stiúradh, trí gheá ghabhlacha, graiplín nó ancaire, agus crann.
• Bhí Bád Bhrú Íochtar i dtaisce réad óir a dtángthas uirthi i láthair a bhí ina riasc goirt tráth, ar chladach Loch Feabhail i mBrú Íochtar, Co. Dhoire.
• Cé is moite d’iontas Bhád Bhrú Íochtar féin, an rud is suntasaí ná gurbh earraí iompórtáilte iad na réada óir a aimsíodh ina theannta, lena n-áirítear dhá shlabhra muiníl ó Réigiún na Meánmhara Thoir, an Éigipt Rómhánach b’fhéidir.

16/100

Muince Dhóide,
Fear Chruacháin

362-175RC

• Tá muince dhóide chré-umha ar láimh Sheanfhear Chruacháin, é stánaithe agus déanta as leathar, a bhfuil fáiscíní miotail uirthi mar léiriú ar an ngrian, agus í maisithe i stíl ghalánta mhór-roinn na hEorpa.
• Roimh a bhás, tugadh béile deasghnách bainne agus gráinne dó: níorbh é seo an aiste bia ardstádais feola ba ghnách leis, i bhfianaise anailísiú a chuid ingne, ach ceann a bhí ceaptha a bheith ina shiombail ar thorthúlacht an domhain.
• Ba scéiniúil foréigneach bás Sheanfhear Cruacháin. Sádh sa chliabh agus buaileadh sa mhuineál é, baineadh an cloigeann de agus gearradh ina dhá leath é (níor aimsíodh ach a chabhail agus a lámha).

17/100

Trumpa Loch
na Séad

c.100BC

• Ba in Eamhain Macha i gCo. Ard Mhacha a aimsíodh Trumpa Loch na Séad.
• Is é Loch na Séad an t-ainm Gaeilge ar 'Lake of the Treasures'.
• Is cosúil Trumpa Loch na Séad le leagan dá ngairtear ‘The Dying Gaul’ (An Gallach ar Tí Báis), a cruthaíodh chun na Rómhánaigh a sceimhliú ina mbeatha.

18/100

Babhla Cheis
Charraigín

tús na chéad aoise AD

• Thángthas ar Bhabhla Cheis Charraigín i dtús báire i gcraobh-abhainn de chuid na Sionainne i gCo. Liatroma.
• Meastar gur úsáideadh Babhla Cheis Charraigín le linn babhtaí ólacháin a raibh feidhm dheasghnách shóisialta leo.
• Tá samplaí de Bhabhla Cheis Charraigín le fáil in Devon, i gCorn na Breataine, agus sa Bhriotáin.

19/100

Ceann Chorr Leice

an chéad aois nó an dara haois AD

• Aimsíodh an Ceann Chorr Leice sa bhliain 1855 gar do Chnoc Chorr Leice i mbaile fearainn Dhroim Éag i gCo. an Chabháin.
• Ba é Cnoc Chorr Leice láthair na Féile Lughnasa a bhíodh ar siúl ar an gcéad Domhnach de mhí Lúnasa.
• Táthar den tuairim go léiríonn Ceann Chorr Leice ‘Dia uilefheasach’ a bhfuil ar a chumas gnéithe uile na fírinne a fheiceáil.

20/100

‘Coróin’ Petrie

an dara haois AD

• Is éard atá sa 'Choróin' ná leathán cré-umha a bhfuil péire dioscaí feistithe chun tosaigh uirthi, agus iad maisithe go breá.
• Tá dhá shampla de ‘cheannbhearta’ adhairce ar taispeáint i Músaem Poiblí Chorcaí.
• Ceaptar nach bhfuil ach Coróin Petrie amháin tagtha slán chugainn.

22/100

Faoistin Naomh
Pádraig

c. AD 460-90

• Níorbh é Naomh Pádraig an chéad mhisinéir in Éirinn. Ba é Palladius, arbh as Auxerre na Fraince é ceaptar, a cuireadh anonn sa bhliain 431 mar an chéad easpag chuig ‘na hÉireannaigh a chreid i gCríost’—pobal seanbhunaithe de Críostaithe Éireannacha.
• Ba é Naomh Pádraig a bhunaigh an Chríostaíocht in Éirinn.
• An chóip is luaithe de Confessio Naomh Pádraig, tá sí ar taispeáint i Leabhar Ard Mhacha taobh le Leabhar Cheanannais i gColáiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath.

23/100

Cloch Mhullach
Maistean

AD500-600

• Aimsíodh Cloch Mhullach Maistean nuair a bhí caisleán ag Cnoc Mhullach Maistean á leagan lena athúsáid mar lindéar.
• Na snoiteáin bhíseacha a aithníodh ar an gcloch, arb ionann stíl dóibh agus na snoiteáin a bhíodh ar dhealga éadaigh agus bróistí na tréimhse, ceaptar go ndéanann siad an chloch a dhátú sa séú haois AD.
• Meastar gur léiriú í Cloch Mhullach Maistean ar dheasghnáth Ceilteach a mhaireann fós - 'An Claíomh sa Chloch'.

24/100

Clog Phádraig
Naofa

c. seachtú haois

• Is iad Muintir Mhaolchalann atá ina 'gcoimeádaithe an chloig' ó na meánaoiseanna i leith.
• Bhí clú agus cáil ar Chlog Phádraig Naofa as a shimplíocht, agus tá sé déanta as dhá phíosa leatháin iarainn thiubh, agus brat cré-umhaí orthu.
• Tá Clog Phádraig Naofa níos lú ná seacht n-orlach ar airde.

25/100

Táibléid Chéarach
Dhroim an tSeagail

deireadh an 6ú hAois

• Sa bhliain 1913, tháinig fear a bhí ag baint móna i nDroim an tSeagail i mBaile Shudarlan i gCo. Aontroma ar shraith sé tháibléad iúir, agus iad fáiscthe le chéile le strapaí leathair.
• Tá an chuid istigh de na táibléid tollta amach ar an dá thaobh, sa chaoi gur leathanaigh leabhair bhig adhmaid atá le feiceáil.
• Tá na dromchlaí inmheánacha seo líonta le céir, ar ghrean duine éigin téacs ón mBíobla uirthi le stíleas géarbhiorach.

26/100

Dealg Bhaile
an Doire

c. 600 AD

• Aimsíodh Dealg Bhaile an Doire sna 1930aidí i gcrannóg (áit chónaithe locha) ar an taobh theas de Loch Bhaile an Doire i gCo. Uíbh Fhailí.
• Tá an Dealg míolchruthach (i gcruth ainmhí) agus neasfháinneach (tá bearna san fháinne); seo ar stíl a tháinig ar an bhfód sa Bhreatain Rómhánach ach a raibh an-tóir uirthi in Éirinn idir an cúigiú is an seachtú haois.
• Baineann íomhá bhunúsach na deilge leis an tréimhse réamh-Chríostaí: is siombail na síoraíochta agus na hathghiniúna í an nathair dhécheannach a bhfuil ga á chur aici ina heireaball féin.

27/100

Murlán Dhún
Uabhair

700-720

• Thángthas ar an murlán seo ar bhruach abhann i nDún Uabhair i gCo. na Mí sa bhliain 1984, agus meastar gur hanla dorais eaglaise a bhí ann i dtosach báire.
• Tá trí phíosa i Murlán Dhún Uabhair: pláta ciorclach cré-umha stánaithe, agus é greanta go galánta, cloigeann leoin iontach cruthaithe as múnla céarach b’fhéidir, agus fráma a teilgeadh i múnla dhá phíosa, de réir cosúlachtaí.
• Tá gloine dhonn inleagtha i gcloigeann an leoin (le cuma ómra a chur in iúl), agus is ó thraidisiúin Rómhánacha a díorthaíodh seo (baineadh leas as íomhánna den chineál céanna i dteampaill na Róimhe).

28/100

Leabhar
Cheanannais

c. 800 AD

• Ceaptar gur cruthaíodh Leabhar Cheanannais ar Oileán Í, amach ó chósta thiar na hAlban.
• Ba ghá craiceann 185 lao chun a leathanaigh veillim a dhéanamh.
• Is mó i bhfad an réimse ábhair datha a úsáideadh le haghaidh a dhathanna—óirpimint, flanndearg, glasar, geirnín agus folium b’fhéidir—ná i gcás leabhair eile ón tréimhse sin.

29/100

Dealg ‘na
Teamhrach’

an t-ochtú haois

• I ndeireadh an naoú haois déag, ba bharrshamhail chic Ceilteach é dealg ‘na Teamhrach’, agus bhí an-tóir ar chóipeanna di.
• Bhí móreagraíocht náisiúnach amháin, Inghinidhe na hÉireann (Daughters of Ireland), a raibh Maud Gonne ina ceannaire uirthi, a ghlac an dealg mar shuaitheantas ballraíochta.
• Cé gur cruthaíodh don chéad uair í breis is míle bliain níos luaithe, glacadh mar shiombail d’athbheochan chultúr na hÉireann í mar gur freagairt choscrach a bhí inti do na teoiricí Victeoireacha a bhí forleathan maidir le lagintinneacht chiniúil na nÉireannach.

30/100

Cailís
Ardach

an t-ochtú haois

• Aimsíodh an Chailís sa bhliain 1868 faoi leac chloiche i lios sa Riaráiste, gar d’Ardach, Co. Luimnigh.
• Tá an Chailís seo, mar aon le Cailís Dhoire na bhFlann, ar an stábh liotúirgeach is breátha ón ré Luath-Chríostaí.
• An rud is ábhar iontais, ámh, ná an méid píosaí atá cuimsithe sa chailís: breis is 350.

31/100

Paiteana Dhoire
na bhFlann

deireadh an ochtú haois/tús an naoú haois

• Seo an réad is dochreidte ón taisce stábh liotúirgeach a fionnadh i láthair ársa eaglaise, Doire na bhFlann, i gCo. Thiobraid Árann sa bhliain 1980.
• Is mias mhór airgid é an paiteana, tuairim is 37 cm ar trastomhas, agus tá seans gurb ann a coimeádadh an abhlann bheannaithe le linn an Aifrinn.
• Is léir in íomhánna an phaiteana tagairtí siombalacha don slánú, don Eocairist, don bhaisteadh agus do bheithígh ó Leabhar Gheineasas agus na sailm.

33/100

Leacóg an Chéasta
ó Rinn na gCeann

An t-ochtú/naoú haois

• The iconography on the plaque had been used in Europe for about 200 years before this piece was made in Ireland but it was very rare in Ireland at that time.
• Irish art of this period displayed relatively little interest in showing the human form or using images to tell stories.
• If you look closely you will notice how Irish the plaque is…

39/100

Slabhra Sclábhaí

Deireadh an naoú haois nó tús an deichiú haois

• It was found, along with a human skull, iron spearhead and bronze pin, near Ardakillen crannóg, Co. Roscommon. Its function was brutally plain: to turn people into moveable property.
• The Old Norse word for a slave is ‘thræll’ and is still part of language today as thrall.
• In the ninth century, Viking Dublin had.

43/100

Bachall Chluain
Mhic Nóis

an t-aonú haois déag

• The crozier is probably associated with Saint Ciarán, founder of the Clonmacnoise monastery.
• Ciarán is recorded as appearing hundreds of years after his death to smite a would-be raider with his crozier.
• It is very likely that this crozier, dedicated to an ancient saint, was made in Dublin.

57/100

Siogairlín
Salamandair

c. 1588

• This pendant was recovered from the wreck site of the Spanish galleass La Girona, which sank off Lacada Point, on the north Antrim coast, in the autumn of 1588.
• The pendant was said to serve talismanic protection against the danger of fighting on a wooden ship for any office who wore it.
• The salamander’s body is of gold probably from the Spanish colonies in the new world of America. The rubies that marked out its spine and tail—three of the original nine survive— may have come from southern Asia.

59/100

Leac
Na Ríogh

Deichiú haois-cúigiú haois déag

• Leac na ríogh was a rough-hewn stone chair. It was the focal point of Tulach Óg.
• Leac na ríogh translates to ‘the flagstone of the kings’.
• This is one of the most poignant objects in Irish history. It is also one that was deliberately and symbolically destroyed.

65/100

Lámhainní Fada
an Rí Liam

c. 1690

• On the morning of 14 July 1690, King William III presented these fine doeskin gloves to John Dillon, in whose home in Lismullin, Co. Meath, he had stayed the previous night.
• It is believed that King William may have worn these during battle such the Battle of Boyne.
• William is often depicted wearing heavy, fringed gauntlets such as these in several ‘battle’ paintings by various artists

94/100

Cathaoir
Eileen Gray

1926

• Eileen Gray was born in 1878 at Brownswood, near Enniscorthy, Co. Wexford.
• Eileen Gray collaborated with Jean Badovici to design a stark modernist house. This was callled E-1027 and is located at Roquebrunenear Monaco.
• Eileen called this her ‘nonconformist chair’. She explained that ‘An armrest was omitted in order to leave the body more freedom in movement and to allow it to bend forward or to turn to the other side unrestricted’.

95/100

Cás
Eisimircigh

na 1950-idí

• Emigration was one feature of Irish life largely unchanged by partition and independence.
• During the Great Depression of 1929 less people started going to the US and Britain subsequently became the primary destination.
• Three out of every five of those who came of age in Ireland in the 1950s emigrated.